بررسی تأثیر آثار غزّالی بر گلستان و بوستان سعدی

چکیده ادبیات مجموعه آثار مکتوبی است که بهترین افکار را در عالی ترین صورتها تعبیر می کند. توجّه به شباهت بین آثار شاعران و نویسندگان در تاریخ ادبیات ملل گوناگون سابقه ای طولانی دارد. گاه وجود تشابه میان دو متن ادبی بیانگر توارد خاطر یا وجود زمینه های فکری و فرهنگی مشابه است که برای هر یک از نویسندگان سر چشمه الهام بوده است. بجز این، محیط تربیتی یکسان و اعتقاد به یک مذهب می تواند زمینه تأثیر پذیری را فراهم کند. ابوحامد امام محمّد غزّالی(505-450 هـ. ق) و شیخ اجل سعدی شیرازی (691-606 هـ. ق) از متفکّرانی هستند که اندیشه های اخلاقی، تربیتی، کلامی و ... را در آثار ارزشمند خود بیان کرده اند. نا گفته نماند که اغلب این مضامین مشترک، از اندیشه های جاودانه بشری است که پیامبران به مردم آموخته اند، بنابراین در بعضی از موارد هر دو نویسنده از اندیشه ای سخن گفته اند که در متون گذشته نیز وجود داشته است. بی گمان، سعدی با آثار امام محمّد غزّالی آشنایی داشته است و مضامین مشترک در دو اثر منظوم و منثور او یعنی بوستان وگلستان با آثار غزّالی( احیاء علوم الدّین، کیمیای سعادت و نصیحه الملوک) می تواند مبیّن تأثیر غزّالی بر سعدی شیرازی باشد. غزّالی و سعدی که هر دو، در دامان فرهنگ اسلامی رشد کرده اند با قرآن و حدیث سر و کار داشته اند، به همین دلیل، خواه ناخواه جلوه هایی از این آشنایی در آثارشان انعکاس یافته است، به همین منظور در این پژوهش پس از بحث و بر شمردن افکار مشترک ( اخلاقی، سیاسی، اجتماعی، تربیتی، عرفانی، کلامی، پزشکی و...) ابوحامد امام محمّد غزّالی در سه اثر احیاء علوم الدّین، کیمیای سعادت، نصیحه الملوک با سعدی شیرازی در دو اثر گلستان و بوستان انواع تأثیر پذیری سعدی از آثار غزّالی بررسی شده است. سعدی در بیان بخشی از اندیشه های مطرح شده در آثارش وامدار اندیشه های غزّالی است. با آنکه او در بیان اندیشه ها لحن خاصّ خود را به کار برده است؛ امّا باز، باورهای غزّالی به صورتی کاملاً محسوس در گلستان و بوستان سعدی بازتاب یافته است. تأثیر پذیری سعدی از غزّالی تنها شامل اندیشه های او نمی شود بلکه بخش دیگری از این تأثیر پذیری مربوط به حکایاتی است که در آثار هر دو مشترک است و گاهی این حکایات پیش از غزّالی و سعدی در آثار قبل از آنان نیز وجود دارد. بجز اینها میان آثار غزّالی و سعدی مشترکات زبانی و تا حدودی ادبی هم مشاهده می شود که نه به طور قطع و یقین بلکه با حدس و گمان می تواند نوع دیگری از تأثیرپذیری سعدی از آثار غزّالی باشد؛ البتّه با قبول این حقیقت که اکثر ویژگی های زبانی دوره غزّالی( سبک سامانی) در دوره سعدی( سبک عراقی) با بسامد کمتری حضور دارد. همچنین باید بدین نکته اشاره نمود که بین اندیشه های مشترک غزّالی و سعدی از نظر بیان ادبی در نثر گلستان و کیمیای سعادت و استفاده از صنایع لفظی و معنوی شباهتها و تفاوتهایی وجود دارد و سعدی از این آرایه ها بیشتر بهره برده است. واژگان کلیدی: غزّالی، سعدی، کیمیای سعادت، احیاء علوم الدّین، نصیحه الملوک، بوستان، گلستان، ادبیات تطبیقی.